स्वातंत्र्याच्या ७५ व्या अमृत महोत्सवी वर्षात हेच आमच्या वाट्याला आलं…..
या प्रकाश पर्वाचा उजेड आमच्या झोपडीत कधी येईल?
सत्ता, संपत्ती, आणि प्रतिष्ठेच्या या बेगडी दुनियेमध्ये माणूस आणि माणुसकीचा अंत होत असताना काही बोटावर मोजण्यासारखे अपवाद वगळले तर गावकुसाबाहेर वाड्यावस्त्यांच्या बाहेर वंचित, शोषित, उपेक्षित समाजाचे दुःख घेऊन जगणार्‍या या बारा बलुतेदार व अठरा आलुतेदारांमधील काही जातींची स्थिती फारशी सुधारलेली दिसत नाही.
सामान्यपणे पाटील, कुलकर्णी हे सोडून चौगुला, महार, सुतार, लोहार, चांभार, कुंभार, न्हावी, सोनार, जोशी, परीट, गुरव आणि कोळी हे प्रामुख्याने ‘बारा बलुतेदार’ म्हणून प्रसिद्ध आहेत. ज्यांच्यावाचून शेतकर्‍यांचे नडत नाही, पण जे शेतकर्‍यांच्या नैमित्तिक गरजा भागवितात ते अलुतेदार. अलुतेदार हा अठरा जातींचा समूह आहे. यांचे महाराष्ट्रातील प्रमाण ३०% पेक्षा अधिक आहे आणि हा इतर मागासवर्ग ओबीसीमध्ये मोडतो. अलुतेदारांनाच ‘नारू’ म्हणतात. कासार, कोरव, गोंधळी, गोसावी, घडसी, ठाकर, डवर्‍या, तराळ, तांबोळी, तेली, भट, भोई, माळी, जंगम, वाजंत्री, शिंपी, सनगर, साळी या अठरा गावकामगारांचा समावेश अलुतेदारांमध्ये होत होता. याशिवाय इतर भटक्या जाती व जमातींचाही ग्रामीण विभागाच्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचा वाटा होता.
गावगाड्यातील याच वंचित शोषित उपेक्षित समाजातील काही जात समूहांच्या जीवनात आजही अंध:कार पसरलेला आहे. हेच मरिआईचे व लक्ष्मीआईचे पोतराज मरिआईचा गाडा घेऊन गावोगावी गुबूगुबू वाजवत, अंगावर आसूडाचे (कोरड्याचा) फटके घेत देवीची उपासना करताना दिसतात. ते लोक गावोगावी आपल्या उदरनिर्वाहासाठी देवीच्या नावाखाली भीक मागण्याचे काम आजही करत आहेत. पूर्वी लोकांची दानत होती. लोक आपल्या दारात आलेल्या प्रत्येकाला सढळ हाताने मदत करायचे. आज मदत करणार्‍या हातांना रोजगार नाही. शेतजमिनीचे तुकडे झाले. एकत्र कुटुंब पद्धतीचे रुपांतर विभक्त कुटुंब पद्धतीत झाले. त्यामुळे प्रत्येकजण मी आणि माझे कुटुंब या पुरता सीमित झाला. या वंचित, शोषित, उपेक्षित समाजाच्या कुटुंबातील एखाद्या दुसर्‍या कुटुंबातील एखादा शिक्षित माणूस फुले, शाहू, आंबेडकर यांच्या विचाराने प्रेरित होऊन हे अंधश्रद्धेचे जोखड फेकून आज तो स्थिरावला आहे. परंतु आजही गावागावात, नगरांमध्ये हे समूह मरिआईचा गाडा घेऊन दारोदारी आसूडाचे (कोरड्याचे) फटके घेत भीक मागताना दिसत आहेत. मी माझ्या वाढवडिलांच्या काळात लक्ष्मीआईला पोतराज सोडल्याच्या गोष्टी ऐकल्या आहेत. माझे थोरले चुलते दिनकर घोरपडे हेही पोतराज म्हणून त्यांनाही देवीला सोडले होते.
७५ वर्षाच्या स्वातंत्र्याचा ढोल वाजवून अमृत महोत्सव साजरा करत असताना आजही या या उपेक्षित, शोषित समाजातील बलुतेदार व अलुतेदार समाजातील काही जातसमूहांच्या वाट्याला हेच जगणे आले आहे. एका बाजूला ‘ग्लोबलायझेशन’ची भाषा बोलणारे आपण आणि माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात वावरणारे आपण त्यांच्यासाठी काय करू शकू, याचा विचार कायम मनाला सतावतो. भ्रष्ट, सत्तापीपासू राजकारण्यांकडून अपेक्षा करणे हे पालथ्या घड्यावर पाणी ओतण्यासारखे आहे. त्यांना या समूहांना या दुःख, दैन्य व दारिद्र्यातून बाहेर काढण्याची मनापासून इच्छा नाही. आज हेच समूह उच्चशिक्षण घेतील, संघटित होतील आणि संघर्ष करायला लागले तर आपले राजकीय अस्तित्व धोक्यात येईल, याची त्यांना खात्री आहे. म्हणूनच या समूहांना ते जगूनही देत नाहीत आणि मरुही देत नाहीत. आज संपूर्ण देशभर दिव्यांचा प्रकाश उजळलेला असताना, हे प्रकाशाचे पर्व सुरू असताना वंचित, शोषित, उपेक्षित समाजातील घटक, ही माणसं आजही दारोदार भीक मागताना आपल्याला दिसत आहेत. गेल्या ७५ वर्षात हेच का आपण त्यांना दिलं.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपल्या संपूर्ण आयुष्यभर या समूहाच्या सामाजिक समतेसाठी व त्यांच्या आर्थिक उन्नतीसाठी खूप प्रयत्न केले. शिका, संघटित व्हा, संघर्ष करा, हा मूलमंत्र दिला. परंतु याचा खरा अर्थ या समूहांना आजही कळलेला दिसत नाही. त्यामुळे या लोकांच्या जीवन जगण्याच्या पद्धतीत फारसा बदल झालेला दिसत नाही. पद्मश्री लक्ष्मण माने यांच्यासारख्या भटक्या-विमुक्तांच्या न्यायहक्कांसाठी लढणार्‍या योद्धांमुळे काही प्रमाणात यात बदल होऊन आज ही कुटुंबे सन्मानाचे जीवन जगायला लागली आहेत. येणार्‍या तरुण पिढीने याच लोकांसाठी काम करण्याची गरज आहे. फटाक्यांची आतिषबाजी, दारी रांगोळी, फराळाचं स्वादिष्ट आहार, दिव्यांची व पणत्यांची संपूर्ण आरास, नवीन कपडे, सुगंधी उटणे यात मश्गुल असणार्‍या समाजाला या प्रस्थापित व्यवस्थेतील सत्ताधार्‍यांना या माणसांचं दुःख खरंच समजेल. हे लोक दोन पावलं उचलून या लोकांच्याकडे मदतीचा हात देतील?
आपल्या देशाला स्वातंत्र्य मिळून गेल्या ७५ वर्षात आपण काय मिळवलं? एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर आपण स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव साजरा करत असताना या लोकांच्या झोपड्यांमध्ये प्रकाश कधी आपण देणार आहोत? त्यांची मुलंबाळं चांगल्या शिक्षण संस्थांमध्ये शिक्षण कधी घेणार आहेत? का ही मुलं हाच मरिआईचा गाडा डोक्यावर घेऊन सणासुदीला आपल्या दारात झोळी घेऊन भीक मागायला येणार आहेत. आज आपण सर्वांना दीपावलीच्या शुभेच्छा देत आहोत. आग्रहाने फराळाला बोलवत आहोत. यांच्याही जीवनात हे दिवस कधी येतील. जगात विश्वगुरू होण्याचा दावा छाती ठोकून सांगणार्‍या आपल्या सत्ताधार्‍यांना व त्यांच्या चेल्याचपाटयांना त्यांचे दुःख समजेल तेव्हा खर्‍या अर्थाने हे दीपावलीचे प्रकाश पर्व आनंदाने साजरा करण्याचे धाडस आपल्यासारखी संवेदनशील माणसं करू शकतात.
गौतम बुद्ध आपली जन्मभूमी कपिलवस्तू येथे सम्यक संबोधी प्राप्त झाल्यानंतर १८ वर्षांनी परतले. तेव्हा स्थानिक लोकांनी त्यांचे स्वागत करण्यासाठी लाखो दिव्यांची आरास केली होती. याच दिवशी आपल्या शिष्यांना अत: दीप भव: (अप्प दिपो भव) हा संदेश त्यांनी दिला. याचाच अर्थ तुम्हीच तुमचे प्रकाश बना! दिवाळीला अंध:कारावर प्रकाशाचा, अज्ञानावर ज्ञानाचा, वाईटावर चांगल्याचा विजयही मानला जातो. तेव्हा याच उपेक्षित, वंचित व शोषित समूहासाठी आपण सर्वांनी आपला खारीचा वाटा उचलून त्यांच्याही झोपड्यांमध्ये प्रकाश घेऊन जाण्याचे काम करूया. आपल्या घासातील एक घास त्यांनाही भरवूया. तेव्हाच हा दीपदानाचा महोत्सव सार्थकी लागला, असे आपण म्हणू शकू.
