फलटणची घोडा यात्रा : एक धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारसा

फलटण हे महाराष्ट्रातील एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक स्थळ आहे, जे महानुभाव पंथाची दक्षिण काशी म्हणून ओळखले जाते. येथे चैत्र वद्य पंचमीला घोड्याची यात्रा भरण्याची पारंपारिक परंपरा आहे, ज्यासाठी देशभरातून भाविक उपस्थित असतात. या यात्रेत महानुभाव पंथाचे अनुयायी पालखी व पितळी घोडे न घेत, देवाच्या डोक्यावर घेतलेल्या भक्तिभावाचा अनुभव घेतात.

फलटणची घोडा यात्रा ही पारंपारिक रूपाने महानुभाव पंथाचे महत्त्व दर्शविते. हा पंथ श्रीकृष्ण चक्रवर्ती, श्री दत्तात्रेय, प्रभू द्वारावतीकार, श्री चक्रपाणी, श्री गोविंद प्रभू, व सर्वज्ञ श्री चक्रधर स्वामी या पंचकृष्ण परमेश्वर अवतारांच्या उपासक आहेत. या पंथाला भगवान श्रीकृष्णाचे पवित्र चरणांकित चरण येथे आहेत, ज्यामुळे ते पवित्र स्थान मानले जाते.

फलटणमधील श्रीकृष्ण नाथ मंदिर यादवकालीन आहे व दहाव्या शतकात सिंधन राजा याने बांधले होते. या मंदिरामध्ये श्रीकृष्ण, दत्तात्रेय, चक्रपाणी यांच्या पाण्याच्या प्रक्रियेतून सिंधन राजाचा कुष्ठरोग बरा झाल्याची कथा आहे. मंदिराच्या तिन्ही दिशांना मोठ्या वेशी आहेत, ज्या साध्वी धर्मशाळी माता आईसाहेब महाराज व नाईक निंबाळकर राजांनी बांधल्या.

ही यात्रा चैत्र वद्य पंचमीला भरते आणि त्यासाठी पितळी घोड्याची पालखी आणि मिरवणूक निघते. यात्रेत श्रीकृष्णाची मूर्ती पालखीत बसवली जाते आणि भक्तगण डोक्यावर घोड्याची मूर्ती घेत मिरवणूकीत सामील होतात. ही परंपरा अठराव्या शतकापासून सुरू आहे. मिरवणूक आबासाहेब मंदिरापासून सुरू होते आणि बाणगंगा नदीकाठी श्रीकृष्ण मंदिरापर्यंत पोहोचते. पालखी वाद्यांच्या गजरात मिरवली जाते.

ही यात्रा भक्तांसाठी धार्मिक महत्त्वाची असते. यात्रेतील भक्तांची मुख्य इच्छा म्हणजे प्रापंचिक व्यापातून मुक्ती मिळविण्यासाठी नवस फेडणे. यात्रेसाठी विविध प्रांतांतून महानुभाव पंथीय साधू-संत व भाविक येतात. यात्रेसाठी फलटण संस्थानचे अधिपती व राजमाता यांचा महत्त्वपूर्ण वाटा आहे.

घोडा यात्रेचा स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर मोठा प्रभाव पडतो. भाविकांच्या येण्याने स्थानिक व्यापाराला चांगला पूरक व्हावा लागतो. ह्यामुळे फलटणच्या हॉटेल्स, खानावळी, व व्यवसायांना फायदा होतो.

फलटणची घोडा यात्रा ही भारतातील एक अद्वितीय धार्मिक परंपरा आहे, जी महानुभाव पंथाच्या भक्तीला परिपूर्ण करते. ही यात्रा सांस्कृतिक व धार्मिक परंपरांचे संरक्षण करण्याचे महत्त्व दर्शवते. भक्तांना या यात्रेद्वारे त्यांच्या नवसाची पूर्तता होत राहते आणि त्यांच्या श्रद्धेला दृढता मिळत राहते.

संकलन : अमित बाळकृष्ण मठपती, फलटण