पृथ्वीवरील स्वर्ग…. ‘काश्मीर’

‘जम्मू काश्मीर’ म्हटलं की ‘हसीं वादियाँ आणि खुला आसमाँ’ आपल्या डोळ्यांसमोर तरळतो. कारण बॉलिवूडच्या सिनेमाने आपल्याला या भागातलं उत्तमोत्तम सृष्टीसौंदर्य आजपर्यंत दाखवलंय. पण या सौंदर्याला एक दहशतीची, भीतीची, अस्थिरतेची किनार आत्तापर्यंत होती. मात्र, सध्या ही दहशतवादाची भीती हळूहळू कमी होत चाललेली आहे. आम्ही कराड येथील पाच पत्रकार २ मार्च २०२३ ते १२ मार्च २०२३ दरम्यान जम्मू-काश्मीर अभ्यास दौर्‍यावर व पर्यटनासाठी गेलो असता जम्मू-काश्मीरमधील अनेक व्यावसायिक, व्यापारी तसेच नागरिकांशी हितगुज करण्याचा योग आला. काश्मीर, सोनमर्ग, गुलमर्ग, पेहलगाम मधील निसर्गरम्य पर्यटनाचा मनमुराद आनंद पर्यटकांनी नक्की घेतला पाहिजे. पर्यटन व्यवसाय हे मुख्य उदरनिर्वाहाचं साधन असताना आता काळानुरूप या पर्यटनाला बहर आला आहे आणि काही सकारात्मक बदलही घडले आहेत…

जम्मू-काश्मीरची राजधानी असणार्‍या श्रीनगरमध्ये लाल चौकात सध्या असलेले दहशतमुक्त वातावरण काश्मीरमध्ये बरंच काही सांगून जातं. उद्योजक, व्यापारी मुक्तपणे व्यापार करू शकतात. त्याचबरोबर पर्यटक मनमुरादपणे आनंद घेऊ शकतात. मात्र, गेली तीन दशकं दहशतीच्या छायेत जगणार्‍या, बाह्य जगाशी नातं तोडणार्‍या या नंदनवनात बदलाचे वारे कशाप्रकारे वाहत आहेत, याचं हे एक छोटंसं उदाहरण. जम्मू-काश्मीरला विशेष राज्याचा दर्जा देणारं ३७० कलम (ईींळलश्रश ३७०) हटवल्यानंतर तेथील वातावरण आता खुलं झालं आहे. हे कलम हटवल्यानंतर तेथे रक्तरंजित संघर्ष होईल, ही भीतीही निराधार ठरली आहे. जम्मू-काश्मीर आता पूर्वीच्या तुलनेत कितीतरी पटीने सुरक्षित झालं आहे. या बदलामुळे हे राज्य (सध्या केंद्रशासित प्रदेश) देशातील उर्वरित राज्यांच्या पंक्तीत आलं; साहजिकच, अनुपम निसर्गसौंदर्य लाभलेल्या या प्रदेशात पर्यटकांची विक्रमी झुंबड उडाली नसती तरच नवल… मात्र, अजूनही जम्मू काश्मीर या राज्यात प्रवेश केल्यानंतर आपणास मोबाईलचे सिम बदलावे लागते, हा राज्या-राज्यातील परकेपणा जाणवतो. यासाठी केंद्रीय गृह मंत्रालयाने योग्य तो निर्णय लवकर घेण्याची गरज आहे.

जम्मू-काश्मीरची सर्वात प्रमुख ओळख कोणती असेल तर ती म्हणजे ‘पर्यटन’. एकेकाळच्या या अशांत राज्याकडे आता पर्यटकांची पावलं मोठ्या संख्येने वळू लागली आहेत आणि तीही विक्रमी संख्येने. याविषयी सरकारने प्रसिद्ध केलेली आकडेवारी अविश्वसनीयच वाटावी अशी आहे. चालू कॅलेंडर वर्षात आत्तापर्यंत तब्बल १ कोटी ६२ लाख पर्यटकांनी ‘जिवाचं काश्मीर’ केलं आहे. आपल्या देशाच्या स्वांतत्र्योत्तर काळातील ही सर्वोच्च पर्यटकसंख्या आहे. बाबा अमरनाथ आणि माता वैष्णवदेवी येथे दर्शनासाठी जाणार्‍या भाविकांचीही संख्या यंदा विक्रमी नोंदवली गेली. पर्यटकांचा हा प्रतिसाद पाहून जम्मू-काश्मीर आता हिवाळी मौसमासाठी सज्ज झालं आहे. या मौसमात आधीचा विक्रम मोडीत निघेल, असं अनुमान व्यक्त होत आहे.

श्रीनगर, गुलमर्ग, सोनमर्ग, पहलगाम, पटणी टॉप आदी काश्मीरमधील नेहमीची लोकप्रिय पर्यटनस्थळं आहेत; परंतु आता यात आणखी काही नव्या ठिकाणांची भर पडणार आहे.

दीर्घकाळापासून खंडित झालेलं साहसी पर्यटनही या बदलत्या परिस्थितीमुळे येथे जोमाने सुरू झालं आहे. ट्रेकिंग, आत्तापर्यंत प्रचलित नसलेली दूरस्थ ठिकाणं यांनादेखील पर्यटकांची पसंती मिळत आहे. यामुळे येथील पर्यटन आता जम्मू आणि काश्मीरपुरतं मर्यादित राहिलेलं नाही. राजौरी, पूंछ यांसारख्या पर्वतीय प्रदेशांकडेही पर्यटकांची पावलं वळत आहेत.

चित्रपटसृष्टी आणि ओटीटी विश्वानेही या बदलांची दखल घेतली आहे. पूर्वीच्या काळी चित्रपट दिग्दर्शकांची काश्मीरला सर्वाधिक पसंती होती; परंतु वाढत्या दहशतवादामुळे १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात चित्रपटांतून काश्मीरचं सौंदर्य दिसेनासं झालं. मात्र, ३७० कलम हटवल्यानंतर आणि दहशतवाद्यांचा मोठ्या प्रमाणात नि:पात झाल्यानंतर चित्रपट निर्माता-दिग्दर्शकांना पुन्हा एकदा हे नंदनवन खुणावू लागलं आहे. येथे पुन्हा एकदा लाईट, साऊंड, कॅमेरा, अ‍ॅक्शन हे शब्द घुमू लागले आहेत. गेल्या वर्षभरात येथे सुमारे दीडशे चित्रपट, वेब सीरिजना चित्रीकरणासाठी परवानगी देण्यात आली आहे. येथे एका स्टुडिओचीही उभारणी सुरू आहे.

जम्मू-काश्मीरमध्ये ‘स्वर्ग’ म्हणजे काय? हे त्याचे अल्पाइन कुरण, स्फटिकासारखे स्वच्छ तलाव, शरद ऋतूतील झाडांचे अंबर रंग, बोटहाऊस, गोंडोला, सफरचंदाच्या बागा आणि इतर सर्व काही आहे, जे त्याच्या लँडस्केपचा एक भाग आहे.

जम्मू आणि काश्मीरमध्ये भेट देण्यासाठी १२ सर्वोत्तम ठिकाणांची यादी : युसमार्ग, गुलमर्ग, सोनमर्ग, पहलगाम, गुरेझ व्हॅली, श्रीनगर, वैष्णो देवी, पटनी टॉप, तो जोडतो, किश्तवार, सणसर.

युसमार्ग
‘युसमार्ग’ हे काश्मीर खोर्‍याच्या पश्चिमेकडील ‘हिल स्टेशन’ आहे. अहमदिया मुस्लिम समुदायाचा विश्वास आहे की, हे ते ठिकाण आहे जेथे येशू एकेकाळी राहत होता. येथील लँडस्केप तुम्ही कधीही पाहाल त्यापेक्षा सुंदर आहे.
प्रेक्षणीय स्थळे पाहण्यासाठी आणि ट्रेकिंग आणि घोडेस्वारी यांसारख्या क्रियाकलापांसाठी भरपूर पर्याय आहेत.

युसमार्ग मधील प्रेक्षणीय स्थळे : पाखेरपोरा तीर्थ, चरार-ए-शरीफ, दूधगंगा, निलनाग तलाव, सांग-ए-सफेद.
युसमार्गमधील शीर्ष गोष्टी : ट्रेकिंग, घोडेस्वारी, ट्राउट मासेमारी.

गुलमर्ग
गुलमर्गमध्ये सर्व काही आहे. बर्फाच्छादित पर्वत, हिरवळ, तलाव, पाइन आणि फरची जंगले आणि विविध प्रकारची फुले. हे पीर पंजाल पर्वतरांगातील एका खोर्‍यात वसलेले आहे. त्याच्या नावाचा अर्थ फुलांचे कुरण आणि तुम्हाला डेझीने सजवलेले बरेच कुरण दिसतील. तरीही गुलमर्ग हे आशियातील सर्वोत्कृष्ट ‘स्कीइंग डेस्टिनेशन’ आहे. जगातील सर्वात उंच ग्रीन गोल्फ कोर्स तसेच सर्वात जास्त केबल कार प्रकल्प आहे.

गुलमर्गमधील प्रमुख प्रेक्षणीय स्थळे : सेंट मेरी चर्च, बाबा रेशी तीर्थ, महाराणी मंदिर/शिव मंदिर.
गुलमर्गमधील लोकप्रिय गोष्टी : जगातील सर्वोच्च गोल्फ कोर्सवर गोल्फ खेळा, गोंगोला केबल कार राइडचा आनंद घ्या, गुलमर्गमधील सर्वोत्तम स्कीइंग स्लोप शार्क फिन येथे स्कीइंग करा.

सोनमर्ग
‘सोनमर्ग’ म्हणजे सोन्याचे कुरण, जम्मू आणि काश्मीरमधील पर्यटन आणि साहसासाठी सर्वोत्तम पर्यटन स्थळांपैकी एक आहे. त्याचे लँडस्केप हिमनदी, जंगले आणि बर्फाच्छादित पर्वतांनी चिन्हांकित केले आहे.

काश्मीरमधील तीन महान तलाव : किशनसार, विशनसर आणि गडसर येथून भेट देता येते. ‘कॅम्पिंग’ आणि ‘ट्राउट फिशिंग’ हे काही साहसी क्रियाकलाप आहेत जे लोकप्रिय आहेत. सोनमर्ग हे प्रमुख हिंदू तीर्थक्षेत्र अमरनाथ गुहेच्या ट्रेकसाठी सुरुवातीचे ठिकाण आहे.

सोनमर्ग मधील प्रमुख प्रेक्षणीय स्थळे : थाजीवास ग्लेशियर, बालटाल व्हॅली (सोनमार्ग जवळ), अमरनाथ गुहा, नारनाग, किशनसर तलाव, विसंसार तलाव, गडसर तलाव.
सोनमर्गमधील सर्वोत्तम गोष्टी : व्हाईटवॉटर राफ्टिंग, ट्रेकिंग, कॅम्पिंग, ट्राउट मासेमारी.

पहलगाम
जम्मू आणि काश्मीरमधील टॉप १० ठिकाणांना भेट देणारा कोणताही पर्यटक नेहमीच पहलगामला भेट देतो. अनंतनाग जिल्ह्यात लिडर नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे कुरण, जंगले आणि नैसर्गिक वातावरणासह एक दृश्य उपचार आहे. अरु व्हॅली, बेताब व्हॅली आणि बैसरन ही काही ठिकाणे आहेत जी पहलगामला प्रेक्षणीय स्थळांच्या सहलीसाठी काश्मीरमधील सर्वोत्तम बनवतात.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे/आकर्षणे : अरु व्हॅली, बेताब व्हॅली, बैसरण, शेखपोरा.

करू सर्वोत्तम गोष्टी : ट्राउट मासेमारी, पोनी राईड सहलीचा आनंद घ्या.

गुरेझ व्हॅली
सहा महिन्यांसाठी, गुरेझ व्हॅली उर्वरित जगापासून कापली गेली आहे आणि यामुळे जम्मू आणि काश्मीरमधील प्रसिद्ध पर्यटन स्थळ म्हणून त्याचे आकर्षण वाढले आहे. येथे राहणारे लोक काश्मीरमधील सर्वात जुन्या जमातींपैकी एक आहेत, ज्याला ‘दर्ड शिन जमाती’ म्हणतात आणि ‘शिना’ नावाची भाषा बोलतात. नयनरम्य दरी, हिमाच्छादित पर्वत, लिंडन्सने वेढलेली कुरण, अक्रोड आणि विलोची झाडे आणि किशन गंगा नदीने वेढलेली आहे.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे आकर्षणे : पीर बाबा तीर्थ, हब्बा खातून शिखर,
करू सर्वोत्तम गोष्टी : ट्रेकिंग, ट्राउट मासेमारी, पहाड चढणे.

वेरीनाग
‘वेरीनाग’ हे अनंतनाग जिल्ह्यातील एक शहर आहे, जेथे वेरीनाग वसंत ऋतु हे एक आकर्षण आहे. त्याच्या सभोवतालचे दगडी कुंड आणि तोरण जहांगीरने बांधले होते, तर त्याच्या शेजारी सुंदर बाग शाहजहानने बांधली होती. झेलम नदीचा मुख्य उगम झरा आहे. या झर्यासमोर मुघल गार्डनही उभं आहे.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे/आकर्षणे : वेरीनाग स्प्रिंग, मुघल गार्डन्स.

श्रीनगर
या यादीत श्रीनगरला स्थान मिळाले आहे कारण ते जम्मू आणि काश्मीरमधील सर्वात प्रसिद्ध पर्यटन स्थळांपैकी एक आहे. तसेच शीर्ष ‘हनीमून डेस्टिनेशन’ आहे. अनेक मुघल गार्डन्स, धार्मिक आणि ऐतिहासिक स्थळे तसेच दल आणि नागीन तलावांच्या उपस्थितीमुळे श्रीनगरला बागांची आणि तलावांची भूमी म्हटले जाते. तुम्हाला आश्चर्य वाटेल अशा इतर गोष्टींपैकी एक म्हणजे दल सरोवरावरील तरंगता भाजी बाजार. आशियातील सर्वात मोठे ट्यूलिप गार्डनही श्रीनगरमध्ये आहेत.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे/आकर्षणे : मुघल गार्डन्स, ट्यूलिप गार्डन्स, किल्ले परबत दिवस, प्रिय पुजारी, काहन्काह शाह-ए-हमदान, हजरतबल मंदिर, शंकराचार्य मंदिर, खिर भवानी मंदीर.

करू सर्वोत्तम गोष्टी : दल सरोवरावर शिखराची राइड घ्या, दल आणि नागीन तलावांवर हाऊसबोट मुक्कामाचा आनंद घ्या, दल तलावावरील फ्लोटिंग भाजी मार्केटला भेट द्या.

वैष्णो देवी
ज्यांना आध्यात्मिक प्रवृत्ती आहे त्यांनी भारतातील प्रमुख हिंदू तीर्थक्षेत्र वैष्णोदेवीला भेट देणे चुकवू नये. हे मंदिर जम्मूमधील त्रिकुटा टेकड्यांवर आहे. माता देवी, जी मुख्य देवता आहे, तिच्या भक्तांच्या इच्छा पूर्ण करते असे मानले जाते. मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी तुम्हाला बन गंगा पुलापासून सुरू होणारा सुमारे १४ किलोमीटरचा ट्रेक करावा लागेल. इतर पर्याय म्हणजे बॅटरीवर चालणार्‍या कार, पोनी, पालकी आणि माता वैष्णो देवी मंदिरापर्यंत हेलिकॉप्टर चालवणे.
करण्याच्या शीर्ष गोष्टी : माता वैष्णो देवी मंदिरात आशीर्वाद घ्या, अर्धकुवारी आणि भैरो मंदिरांना भेट द्या.
पटनीटॉप
पटनीटॉपचे हिल स्टेशन जम्मू आणि काश्मीरमधील प्रसिद्ध पर्यटन स्थळांमध्ये तिची कुरण, भव्य दृश्ये आणि हिमालयाच्या शिखरांचे मनोहारी दृश्य यासाठी समाविष्ट आहे. जर तुम्ही जम्मूमध्ये हिवाळ्यातील गेटवे शोधत असाल तर तुम्ही हेच ठिकाण असावे. पटनीटॉपपासून ५ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या माधाटॉपवर तुम्ही स्कीइंग आणि पॅराग्लायडिंगचा आनंद घेऊ शकता. तुमच्या मुक्कामादरम्यान, स्थानिक चवदार पदार्थ, पतीसा चाखायला विसरू नका.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे आकर्षणे : कोणतीही पोवरी, कुड पार्क, शिव घर (पटनीटॉपपासून जवळपास ११ किलोमीटर).
करण्यासारख्या लोकप्रिय गोष्टी : कुड पार्क येथे पिकनिकचा आनंद घ्या, माधाटॉप येथे पॅराग्लायडिंग आणि स्कीइंग करून पहा (पटनीटॉपपासून जवळपास ५ किलोमीटर)

तो जोडतो
‘डोडा’ हा जम्मूच्या पूर्वेकडील भागात स्थित जिल्हा आहे आणि येथे पर्यटनासाठी आणि अगदी साहसाच्या भरपूर संधी आहेत. अध्यात्मिक प्रवृत्ती असलेल्यांनी डोडाला नक्कीच भेट द्यायला हवी, कारण इथे बरीच मंदिरे आणि एक भव्य मशीद देखील आहे. साहसी प्रेमी स्नो स्कीइंग, माउंटन बाइकिंग, ट्रेकिंग आणि पॅराग्लायडिंग यांसारख्या विविध खेळांचा आनंद घेऊ शकतात.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे आकर्षणे : वासुकी नाग मंदिर, गुप्त गंगा मंदिर, जामिया मशीद भदरवाह, शितला माता रोशेरा, झियारत बांगला नाला, लक्ष्मी नारायण मंदिर, भोग तारक, तुम्हाला गोल करावा लागेल, नागनी माता.
करू सर्वोत्तम गोष्टी : स्नो स्कीइंग, डोंगराळ भागात मोटारसायकल चालवणे, पॅराग्लायडिंग, ट्रेकिंग, कॅम्पिंग.

किश्तवार
‘किश्तवाड’ हे एक शांत शांत शहर आहे आणि जम्मू आणि काश्मीरमधील एक प्रमुख पर्यटन स्थळ आहे. तितकेच धबधब्यांसाठी आणि असंख्य ट्रेकिंग मार्गांसाठी आणि दुर्मिळ निळे नीलम आणि उच्च दर्जाचे केशर येथे आढळतात. हे सर्वात मोठ्या मशिदींचे घर आहे, समृद्ध वनस्पती आणि प्राण्यांचे राष्ट्रीय उद्यान, एक जुना किल्ला, पारंपारिक किश्तवारी हस्तकला आणि दह्यातील आलू (बटाटे) सारखे अद्वितीय काश्मिरी शाकाहारी पदार्थ आहेत.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे आकर्षणे : जामिया मशीद, शाह असर-उद्दीनचे तीर्थस्थान, शाह फरीद-उद-दीन बगदादीचे तीर्थस्थान, सार्थल देवी मंदिर, किश्तवार राष्ट्रीय उद्यान, लोटस रूट करी सारखे व्यंजने तुम्हालाही वाचायला आवडेल, किश्तवार राष्ट्रीय उद्यानातील वनस्पती आणि प्राणी.

सणसर
सनासरचे नाव सना आणि सार या गावांच्या नावावरून ठेवण्यात आले आहे आणि जम्मू आणि काश्मीरमध्ये भेट देण्याच्या सर्वात सुंदर ठिकाणांमध्ये गणले जाऊ शकते. हे जम्मूमध्ये वसलेले कुरण आहे आणि त्याचे स्वरूप कपसारखे आहे.
तुम्हाला शंकूच्या आकाराची जंगले, फुलांनी वेढलेली कुरण आणि हिमालय पर्वतरांगांची हृदयविकाराची दृश्ये दिसतील. ट्रेकर्ससाठी भरपूर ट्रेकिंग ट्रेल्ससह हे एक चांगले ठिकाण आहे. तुम्ही तुमच्या कुटुंबासोबत प्रवास करत असाल, तर कॅम्पिंगच्या संधी देखील आहेत ज्यात शेकोटी पेटवण्याचा समावेश आहे.

शीर्ष प्रेक्षणीय स्थळे आकर्षणे : सणसर तलाव, मंदिर, शंक पाल मंदिर, सुरी कुंड, गोल्फचे मैदान.
करण्यासाठी सर्वोत्तम गोष्टी : पॅराग्लायडिंग, ट्रेकिंग, कॅम्पिंग, गोल्फिंग, रॉक क्लाइंबिंग, रॅपलिंग.

‘पृथ्वीवरचा स्वर्ग’ असे ज्या भूमीचे वर्णन केले जाते, ते ‘काश्मीर’ हे नेहमीच भारतीय जनमानसाच्या अंतःकरणाचा एक हळुवार पण दुखरा कोपरा राहिलेले आहे. ५ ऑगस्ट, २०१९ या दिवशी ‘अनुच्छेद ३७०’ आणि ‘३५ अ’ कलम रद्द झाले आणि जम्मू-काश्मीर आणि लडाख या दोन केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये या राज्याचे विभाजन झाले. सरकारच्या या निर्णयामुळे येथील पर्यटन आणि अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल आणि रोजगार निर्माण होईल, अशी आशा पर्यटन व्यावसायिकांना वाटू लागली आहे.

‘अनुच्छेद ३७०’ काढून टाकल्यामुळे काश्मिरातील पर्यटन, कृषी इ. क्षेत्रांच्या वाढीसाठी आता मोठा वाव मिळू लागला आहे. कारण, जम्मू-काश्मीरच्या बाहेरचे गुंतवणूकदारही आता जम्मू-काश्मीरमध्ये ‘स्थावर मालमत्तेत गुंतवणूक’ करू शकणार आहेत. सरकारी धोरणेही त्या दृष्टिकोनातून व्यवसायांना पूरक अशी होतील. हा एक खूपच मोठा सुधारणात्मक आणि सकारात्मक बदल आहे. कारण, अशा अस्थिर, संवेदनशील राज्यात शेवटी स्वसंपादित भूमीवर उद्योग उभारणे आणि भाडेतत्त्वावर जमीन ग्रहण करून उद्योग करणे यात फरक असतो. त्यामुळे ही बाब मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूकदारांना आकर्षित करेल. काही दिवसांपूर्वीच महाराष्ट्र सरकारने आपली काश्मीरमध्ये गुंतवणूक करण्याची इच्छा जाहीर केली आहे. केवळ भारतीयच नाही तर पर्यटन आणि विविध व्यवसायातील परकीय गुंतवणूकदारही या संधीचा लाभ घेतील. जम्मू-काश्मीर आणि लडाख या दोन्ही केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये सर्वांगीण पायाभूत सुविधांचा विकास अशा गुंतवणुकींमार्गे पोहोचेल. सामान्य काश्मिरी जनतेला याचा सर्वात जास्त लाभ मिळवता येणार आहे. सर्व प्रकारच्या काश्मिरी वस्तू, अन्नपदार्थ, सेवा यांची निर्यात आणि एकूणच खप मोठ्या प्रमाणावर वाढविण्याची क्षमता या निर्णयामुळे वाढली आहे.

‘काश्मिरी’ म्हणून प्रसिद्ध असणार्‍या वस्तूंना नवीन स्वरूपात, उत्पादनाचा अधिक चांगला दर्जा गाठून मोठ्या प्रमाणात बाजारात विकता येण्याच्या चांगल्या संधी आता उपलब्ध होऊ शकतात. समाधानाची बाब ही आहे की, या सगळ्याचा प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष असा दोन्ही प्रकारे फायदा स्थानिकांनाच होणार आहे. काश्मीर हे जगातील सर्वोत्तम पर्यटनस्थळांपैकी एक स्थळ गणले जाते. भारतात आज पर्यटनाच्या क्षेत्रांत अनेक राज्ये नवनवीन पर्यटनस्थळे, सुविधा निर्माण करत आहेत, पण काश्मीर मात्र सर्वाधिक सुंदर, नयनरम्य आहे एवढे मात्र नक्की!